Tả Đi Đừng Kể (or Show, Don’t Tell) và Nghệ Thuật Kể Chuyện
Làm thế nào để kể khán giả ấn tượng với một câu chuyện
1. Không ai nhớ chuyện mình kể
Không biết mọi người có giống như mình không,
Mình đã từng viết content kể chuyện nhưng lượt tương tác chỉ lẹt đẹt vài người.
Mình dành nhiều giờ ngẫm nghĩ viết một câu chuyện thật hay để trả lời đơn đăng ký ứng tuyển các dự án xã hội. Dù vậy mình nhận kết quả không qua ngay vòng đơn.
Mình kể lại drama cho một anh đi công tác mới về, và cách mình kể được mọi người trong phòng nhận xét là “kể thế mà cũng kể, chẳng chi tiết cao trào gì cả!”
Hay khi viết luận học bổng, mình cân lên đặt xuống mãi không biết nên trả lời ra sao để trở lên nổi bật trong số hàng trăm hồ sơ sáng giá khác. Vì chính bản thân mình cũng quên ngay và chẳng mảy may tin khi đọc các câu sáo ngữ như “Tôi là một người câu toàn trong công việc, luôn nỗ lực hết mình để hoàn thành công việc được giao.”
Vậy làm thế nào để câu chuyện của mình có trọng lượng hơn?
2. Đi tìm các chi tiết
Khi mới chập chững bước vào nghề, mình từng lóc cóc theo anh chị đi trước học làm phóng sự, trong đó có đề tài về Trống quân Khánh Hà.
Làm thế nào để khán giả ấn tượng và cảm nhận sâu sắc với tác phẩm của mình trong khi đã có nhiều bài báo, phóng sự trước đó. Làm thế nào để khắc họa rõ nét về ngôi làng với tình yêu dành cho làn điệu truyền thống từ vài trăm năm trước này, thay vì chỉ đơn thuần viết một câu sáo rỗng rằng “Ngôi làng vẫn luôn gìn giữ và tiếp nối nghệ thuật hát trống quân”.
Mình vẫn nhớ rõ bài học anh đã chỉ dạy, rằng hãy đi tìm các chi tiết.
Đừng nói Yến là một người nhẹ nhàng, nhân hậu, mà hãy miêu tả “Yến là bạn mà đến con kiến cũng không nỡ thổi bay.”
Nếu ví dụ này có vẻ xa lạ với bạn, thì mình nghĩ đâu đó chắc bạn đã từng đọc đâu đó rằng:
“Yêu, thì phải chứng minh. Đừng nói yêu suông từ bờ môi cửa miệng.”
Và đó là cốt lõi của kỹ thuật “Show, don’t tell” - Hãy tả đi đừng chỉ kể lể.
3. Kỹ thuật “Show, don’t tell” hay là “Tả đi đừng chỉ kể”
“Show don’t tell” là một kỹ thuật tường thuật cho phép khán giả trải nghiệm câu chuyện thông qua hành động, lời nói, suy nghĩ, giác quan và cảm xúc thay vì qua trình bày, tóm tắt và mô tả của tác giả.
Kể (tell) là đưa ra nhận định một cách đơn thuần. Ví dụ: Anh ta đang tức giận, cô ấy rất nghèo,..
Trong khi đó, miêu tả (show) là chỉ ra chi tiết cụ thể cho khán giả. Ví dụ: Mặt anh ta đỏ bừng, môi bặm lại, cô bé mặc chiếc áo vá chằng vá đụp bằng nhiều miếng vải thừa màu sắc khác nhau.
Khái niệm này được cho rằng bắt đầu từ nhà viết kịch người Nga Anton Chekhov với câu nói nổi tiếng:
“Đừng nói với tôi mặt trăng đang sáng; hãy chỉ cho tôi ánh sáng lấp lánh trên mảnh vỡ thủy tinh.”
Tả thay vì kể sẽ giúp:
Tăng tính gắn kết và kích thích cảm xúc của khán giả với câu chuyện: Khi người đọc được biết những cảnh, hành động và chi tiết, họ dễ dàng đắm chìm vào câu chuyện hơn. Điều này mặt khác giúp tăng mức độ tương tác và kết nối cảm xúc sâu sắc với nhân vật và câu chuyện.
Kích thích trí tưởng tượng và ghi nhớ: Mô tả chi tiết khuyến khích người đọc tưởng tượng cảnh vật và nhân vật trong tâm trí. Bên cạnh đó, tưởng tượng kích thích quá trình mã hóa và ghi nhớ ký ức, giúp câu chuyện đọng lại lâu hơn.
Hỗ trợ người đọc suy luận và diễn giải: Khi người viết tả thay vì kể, họ cho phép người đọc suy luận và diễn giải ý nghĩa từ các chi tiết. Điều này thu hút quá trình nhận thức của người đọc và khuyến khích sự tham gia tích cực vào việc xây dựng câu chuyện.
4. Làm thế nào để “Show, don’t tell”
#1. Miêu tả năm giác quan
Hành trình đa giác quan cho phép người đọc trải nghiệm câu chuyện cùng với quan điểm của nhân vật. Cố gắng thu hút tất cả các giác quan của người đọc chứ không chỉ thị giác. Trong mỗi cảnh, hãy đặt mình vào góc nhìn của nhân vật và mô tả những gì họ có thể nhìn, nghe, ngửi, nếm và cảm nhận.
Thay vì dừng lại khi kể về vẻ uy nghi của đất rừng phương Nam “Những ngày nắng ráo như hôm nay, rừng khô hiện lên với tất cả vẻ uy nghi tráng lệ của nó trong ánh mặt trời vàng óng.”, nhà văn Đoàn Giỏi đã viết:
Những thân cây tràm vỏ trắng vươn thẳng lên trời, chẳng khác gì những cây nến khổng lồ, đầu lá rũ phất phơ như những đầu lá liễu bạt ngàn. Từ trong biển lá xanh rờn đã bắt đầu ngả sang màu úa, ngát dậy một mùi hương lá tràm bị hun nóng dưới mặt trời, tiếng chim không ngớt vang ra, vọng mãi lên trời cao xanh thẳm không cùng… Mùi hương ngòn ngọt nhức đầu của những loài hoa rừng không tên tuổi đằm vào ánh nắng ban trưa, khiến con ngươi dễ sinh buồn ngủ và sẵn sàng ngả lưng dưới một bóng cây nào đó, để cho thứ cảm giác mệt mỏi chốn rừng trưa lơ mơ đưa mình vào một giấc ngủ chẳng đợi chờ.
#2. Thay tính từ bằng động từ
Thay thế tính từ mà bạn đang sử dụng bằng ba động từ, hay quy tắc 1:3 là kỹ thuật nhà báo Đinh Đức Hoàng áp dụng trong các bài viết của mình. Bởi trừ các tính từ chỉ tính chất vật lý như màu sắc và trạng thái vật chất, tính từ mang tình thái chủ quan của khán giả.
Khi nói “anh ấy nghèo”, bạn định nghĩa “nghèo” là như thế nào, là người vô gia cư, người lương 5 triệu hay lương 50 triệu. Vì vậy, miêu tả cụ thể giúp khán giả tự đưa ra đánh giá của bản thân, tránh tranh cãi hay bất đồng ý kiến.
Bên cạnh đó, thông qua hành động, người viết có thể miêu tả bối cảnh không gian của câu chuyện và vẫn giúp mạch truyện phát triển.
Kể: Điểm trường ở nơi khó khăn, xa xôi hẻo lánh.
Tả: “Chúng tôi chở lên 65 kiện quần áo của Tân Đệ. Xe không vào được trường, phụ huynh và các thầy trong trường ra đón, chất hàng lên xe máy chở vào, xếp lên sân khấu.” - Đinh Đức Hoàng
#3. Sử dụng động từ mạnh
Sử dụng động từ mạnh giúp câu chuyện trở nên sống động và vẽ một bức tranh rõ ràng hơn trong tâm trí người đọc. Ví dụ, thay vì nói rằng cô ấy đã đi bộ, hãy tả rằng cô sải bước, khệnh khạng, lê từng bước chân, hay nhón gót.
Kể: Ngôi nhà nhỏ cất trên mảnh vườn đầy cỏ dại.
“Thị lẳng lặng theo hắn vào trong nhà, cái nhà vắng teo đứng rúm ró trên mảnh vườn mọc lổn nhổn những búi cỏ dại.”
- Vợ nhặt - Kim Lân
#4. Dùng danh từ cụ thể
Cố gắng càng cụ thể càng tốt thay vì sử dụng các thuật ngữ chung chung, điều này không chỉ đúng với động từ mà còn đúng với danh từ. Thay vì kể một căn nhà nhỏ, hãy cho người đọc thấy trong căn nhà có những gì.
Kể: Anh thanh niên sống trong căn nhà nhỏ gọn gàng.
“Ông theo liền anh thanh niên vào trong nhà, đảo nhìn qua một lượt trước khi ngồi xuống ghế. Một căn nhà ba gian, sạch sẽ, với bàn ghế, sổ sách, biểu đồ, thống kê, máy bộ đàm. Cuộc đời riêng của anh thanh niên thu gọn lại một góc trái gian với chiếc giường con, một chiếc bàn học, một giá sách.”
- Lặng lẽ Sa Pa - Nguyễn Thành Long
#5. Sử dụng hội thoại, phản ứng của nhân vật
Cách một người nói chuyện và hành động tiết lộ nhiều điều về bản thân họ. Họ sử dụng từ ngữ như thế nào, phản ứng ra sao, cách đối đáp khéo léo hay vụng về như thế nào. Khán giả qua đó tự có cảm nhận riêng về nhân vật thay vì theo đánh giá chủ quan của tác giả.
Một lần, cầm trên tay cuộn tiền buộc chun đóng học phí của Vũ, cô chủ nhiệm nhướng mày: “Cậu đưa tôi cái gì thế này?”. Năm chục nghìn đó, toàn những tờ tiền lẻ cũ mèm, bởi nó là tiền bán nước chè của mẹ Vũ. “Nhưng em vẫn nộp đủ mà cô?”, Vũ phản ứng và lập tức bị bắt đứng ra góc lớp suốt buổi học hôm đó. Lấy hết can đảm, Vũ vơ sách vở chạy thẳng về nhà, kể từ đó không tới trường nữa. Năm đó, Vũ mới học lớp 5.
- Gọi tôi là Vũ - Phạm Gia Hiền
#6. Hãy tả giống như một bộ phim
Nếu bạn là một người mê xem phim, hãy nghĩ về việc mô tả như thế này: Nếu câu chuyện của bạn là một bộ phim hay một chương trình truyền hình không có tường thuật, bạn sẽ truyền tải thông tin như thế nào?
Trong một cảnh mà mình rất thích của bộ phim Queen of Tears, biên kịch và đạo diễn đã chọn lựa hình ảnh chi tiết cổ và ống tay áo ướt sũng của nam chính khi đạp xe khắp làng tìm nữ chính đi lạc. Trong khi đó, phim lựa chọn khắc họa tình cảnh của Hae In qua qua ống tay áo và quần lấm lem bụi bẩn, ngã sước ống quần (xem video tại link này). Đó là những chi tiết đắt giá của tả thay vì kể.
5. Khi nào nên tả và khi nào nên kể
Dẫu vậy phải thừa nhận rằng, không phải lúc nào tả cũng là cần thiết.
Bạn chắc hẳn không muốn một câu chuyện, một bài viết, bài báo dài dòng miêu tả từng hành động, lời nói của nhân vật trong khi đoạn cao trào đang tới. Chúng ta chẳng muốn tốn thời gian vào đọc hay xem những chi tiết vô thưởng vô phạt, có cũng được không có cũng chẳng sao.
Khán giả không cần biết tất cả các chi tiết, chỉ cần các chi tiết quan trọng.
Người kể chuyện giỏi là người biết cân bằng cả hai kỹ thuật tả và kể, không quá lạm dụng kỹ thuật nào khiến mạch truyện rời rạc.
Tóm lại là (TLDR)
Miêu tả cụ thể chi tiết cho phép khán giả trải nghiệm câu chuyện thông qua hành động, lời nói, suy nghĩ, giác quan và cảm xúc thay vì qua trình bày, tóm tắt và mô tả chủ quan của tác giả.
Sử dụng miêu tả đúng cách và đúng lúc giúp câu chuyện của bạn hấp dẫn hơn.
6 cách để tránh kể lể dài dòng:
Miêu tả năm giác quan
Thay thế tình từ bằng động từ
Sử dụng động từ mạnh
Dùng danh từ cụ thể
Sử dụng hội thoại, phản ứng của nhân vật
Hãy tả giống như một bộ phim
Giống như anh Đỗ Đức Hoàng từng chia sẻ trong Have a sip, “chúng ta là kỹ sư luyện kim đứng giữa mỏ vàng của những câu chuyện”. Và mình đang trên hành trình tìm kiếm mỏ vàng của riêng mình.
Nguồn tham khảo
[1] Bal, P. M., & Veltkamp, M. (2013). How does fiction reading influence empathy? An experimental investigation on the role of emotional transportation. PLoS ONE, 8(1), e55341.
2. Show, Don’t Tell: The Secret to Great Writing with Show and Tell Examples (The writing practice)
3. Why “show, don’t tell” is the big myth of fiction writing
4. Show, Don’t Tell How to write vivid descriptions, handle backstory, and describe your characters’ emotions (Writers’ Guide Series Book )
—-
#WOTN #vietdeuvahay #Week1
Bài viết thuộc thử thách Viết Đều và Hay của Writing On The Net Alumni.